Wijzigingsdatum 16-02-2023

Blootstelling

Limietwaarden voor kortetermijneffecten mogelijk overschreden

Mensen worden vooral blootgesteld aan laagfrequente elektromagnetische velden die ontstaan bij transport van elektriciteit en het gebruik van elektrische apparaten. De blootstellingslimieten die de Europese Unie heeft aanbevolen en die gericht zijn op het voorkómen dat er tijdens of kort na blootstelling aan laagfrequente elektromagnetische velden gezondheidseffecten optreden, worden in Nederland op de meeste voor de bevolking toegankelijke plaatsen niet overschreden (KP-EMV 2009 KP-EMV, Meten van elektromagnetische velden, een vak apart. Een handreiking voor het beoordelen van veldsterktemetingen, Bilthoven (2009) (KP-EMV, Meten van elektromagnetische velden, een vak apart. Een handreiking voor het beoordelen van veldsterktemetingen, Bilthoven (2009)) ). Onder omstandigheden is dat voor sommige apparaten wel mogelijk. Dit geldt bijvoorbeeld bij apparaten die een relatief sterke elektromotor hebben en dicht bij het lichaam worden gebruikt, zoals sommige keukenapparatuur en boormachines (Stam et al. 2014 Stam, R., Pruppers, M. J. M., Bolte, J. F. B., Bronnen van elektromagnetische velden en blootstelling van burgers. RIVM Rapport 2014-0132, Bilthoven (2014) (Stam, R., Pruppers, M. J. M., Bolte, J. F. B., Bronnen van elektromagnetische velden en blootstelling van burgers. RIVM Rapport 2014-0132, Bilthoven (2014)) ). Omdat bij de vaststelling van de blootstellingslimieten veiligheidsmarges zijn ingebouwd, hoeven bij een overschrijding niet per definitie schadelijke effecten op te treden.

Elektromagnetische velden hebben doorgaans een betrekkelijk klein invloedsgebied

De extreem-laagfrequente magnetische velden Extreem-laagfrequente velden hebben frequenties tot maximaal 10 kilohertz. Ze zijn afkomstig van de transport van elektriciteit (bijvoorbeeld hoogspanningslijnen).  (Extreem-laagfrequente velden hebben frequenties tot maximaal 10 kilohertz. Ze zijn afkomstig van de transport van elektriciteit (bijvoorbeeld hoogspanningslijnen).  ) rond elektrische apparatuur rijken hooguit tot enkele decimeters. Voor radiofrequente (RF) bronnen (zoals radio, tv, mobiele telefonie en wifi) is dit afhankelijk van het soort bron. Radio- en televisiezenders bestrijken over het algemeen een groter gebied (honderden kilometers) en vaste radarinstallaties komen meestal voor bij bepaalde objecten, zoals vliegvelden en waterwegen. Andere toepassingen, zoals DECT-telefoons, magnetrons en zeker mobiele telefoons kunnen zich overal bevinden en veroorzaken verhoogde veldsterkten tot op enkele meters afstand. Basisstations voor mobiele telefonie zullen doorgaans geconcentreerd zijn in gebieden waar ook de meeste mensen wonen of waar veel mensen samenkomen, omdat daar de behoefte aan mobiele communicatiemiddelen het grootst is.

10.000 kinderen wonen in zone met mogelijk verhoogde kans op kinderleukemie

De extreem-laagfrequente magnetische velden rond hoogspanningslijnen blijven beperkt tot de directe omgeving (tientallen tot hooguit honderden meters) van de lijnen. Er wonen in Nederland momenteel (bestaande situaties) zo´n 10.000 kinderen in een zone waar de magnetische veldsterkte hoger dan 0,4 microtesla is (zone waarbinnen - volgens aanwijzingen uit wetenschappelijk onderzoek - mogelijk sprake is van een verhoogde kans op kinderleukemie). Uit voorzorg hanteert de Nederlandse overheid het uitgangspunt dat het aantal gevoelige bestemmingen (plaatsen waar kinderen langdurig kunnen verblijven, zoals woningen, scholen, crèches en kinderdagverblijven) binnen deze zone niet mag toenemen (RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)-website: Hoogspanningslijnen).

Meer informatie

Trends

Steeds meer toepassingen van elektromagnetische velden

Gelet op de ontwikkelingen op het gebied van mobiele communicatie en het toenemende gebruik van elektrische apparatuur is het aannemelijk dat de blootstelling aan elektromagnetische velden in de leefomgeving is toegenomen en blijft toenemen. Met de groei van het aantal toepassingen van mobiele communicatie is er in recente jaren ook steeds meer aandacht gekomen voor mogelijke risico’s van radiofrequente (RF) elektromagnetische velden Radiofrequente (RF) elektromagnetische velden hebben een frequentie tussen 10 kilohertz en 300 gigahertz.  Ze zijn onder andere afkomstig van mobiele telefoons en de bijbehorende basisstations, radio- en televisiezenders, wifi-apparatuur, DECT-telefoons en magnetrons.  (Radiofrequente (RF) elektromagnetische velden hebben een frequentie tussen 10 kilohertz en 300 gigahertz.  Ze zijn onder andere afkomstig van mobiele telefoons en de bijbehorende basisstations, radio- en televisiezenders, wifi-apparatuur, DECT-telefoons en magnetrons.  ) (zoals radio, tv, mobiele telefonie en wifi). 

Meer informatie

Kennisplatform ElectroMagnetische Velden:

Gezondheidsgevolgen

Geen thermische effecten van radiofrequente elektromagnetische velden

De effecten van blootstelling aan radiofrequente (RF) elektromagnetische velden worden ingedeeld in thermische effecten en niet-thermische effecten. Thermische effecten zijn de effecten die samenhangen met de door blootstelling veroorzaakte opwarming van het lichaam (opwarming van de huid, verbranding en verhoging van de lichaamstemperatuur). In de normale leefomgeving worden de niveaus die de Europese Unie (EU Europese unie (Europese unie)) voor de blootstelling van de bevolking aan radiofrequente elektromagnetische velden heeft aanbevolen, doorgaans niet overschreden. Deze niveaus zijn gericht op het voorkómen van thermische effecten (Europese Commissie 1999 Europese Commissie, Aanbeveling van de Raad van 12 juli 1999 betreffende de beperking van blootstelling van de bevolking aan elektromagnetische velden van 0 Hz - 300 GHz., Brussels (1999) (Europese Commissie, Aanbeveling van de Raad van 12 juli 1999 betreffende de beperking van blootstelling van de bevolking aan elektromagnetische velden van 0 Hz - 300 GHz., Brussels (1999)) ).

Onduidelijkheid over samenhang tussen radiofrequente elektromagnetische velden en niet-thermische effecten

Momenteel is niet duidelijk of blootstelling aan radiofrequente velden in de leefomgeving tot niet-thermische gezondheidseffecten kan leiden, zoals kanker of niet-specifieke gezondheidsklachten (Gezondheidsraad 2014 Gezondheidsraad, Mobile phones and cancer: Part 2. Animal studies on carcinogenesis, Den Haag (2014) (Gezondheidsraad, Mobile phones and cancer: Part 2. Animal studies on carcinogenesis, Den Haag (2014)) ; Gezondheidsraad 2013 Gezondheidsraad, Mobile phones and cancer. Part 1: Epidemiology of tumours in the head, Den Haag (2013) (Gezondheidsraad, Mobile phones and cancer. Part 1: Epidemiology of tumours in the head, Den Haag (2013)) ; Bolte & Pruppers 2004 Bolte, J. F. B., Pruppers, M. J. M., Gezondheidseffecten van blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden - Probleemanalyse niet-ioniserende straling, Bilthoven (2004) (Bolte, J. F. B., Pruppers, M. J. M., Gezondheidseffecten van blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden - Probleemanalyse niet-ioniserende straling, Bilthoven (2004)) ). De mogelijkheid dat deze velden schadelijk voor de gezondheid zouden kunnen zijn, leidt tot onrust, vooral bij mensen die in de buurt van basisstations voor mobiele communicatie wonen.

Sommige mensen ervaren gezondheidsklachten als zij in de buurt komen van bronnen die elektromagnetische velden produceren (KP-EMV 2012 KP-EMV, Kennisbericht Elektrogevoeligheid (2012) (KP-EMV, Kennisbericht Elektrogevoeligheid (2012)) ). Zij wijten tal van niet-specifieke gezondheidsklachten aan de blootstelling aan elektromagnetische velden. Voorbeelden van deze gezondheidsklachten zijn: vermoeidheid, hoofd- , spier- en gewrichtspijnen, concentratieproblemen, duizeligheid, misselijkheid, hartkloppingen en spijsverteringsproblemen. De klachten die elektrogevoeligen ervaren, zijn reëel en kunnen ernstig zijn en de kwaliteit van leven nadelig beïnvloeden. Zij melden klachten bij blootstelling aan elektromagnetische velden ver beneden de geldende limieten. De oorzaak van de klachten is wetenschappelijk nog niet duidelijk. Er zijn drie mogelijke verklaringen denkbaar:

• De klachten worden veroorzaakt door elektromagnetische velden.
• De klachten hebben een psychische oorzaak.
• De klachten worden veroorzaakt door andere milieufactoren of ziekten.
Een combinatie van bovenstaande factoren is ook mogelijk. Onderzoek naar de oorzaken is lastig. Dit komt onder andere doordat elektrogevoeligen onderling verschillen in de aard van de klachten en de bronnen waarbij ze klachten ervaren (Kennisplatform ElektroMagnetische Velden: Elektrogevoeligheid).

Mogelijk verband tussen extreem-laagfrequente magnetische velden en kinderleukemie

Mogelijke gezondheidseffecten van blootstelling aan extreem-laagfrequente magnetische velden, die met transport en gebruik van elektriciteit samenhangen, zijn al jaren onderwerp van discussie (Gezondheidsraad 2000 Gezondheidsraad, Blootstelling aan elektromagnetische velden (0 Hz - 10 Mhz), Den Haag (2000) (Gezondheidsraad, Blootstelling aan elektromagnetische velden (0 Hz - 10 Mhz), Den Haag (2000)) ; van der Plas et al. 2001 van der Plas, M., Houthuijs, D.J.M., Dusseldorp, A., Pennders, R. M. J., Pruppers, M. J. M., Magnetische velden van hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen, Bilthoven (2001) (van der Plas, M., Houthuijs, D.J.M., Dusseldorp, A., Pennders, R. M. J., Pruppers, M. J. M., Magnetische velden van hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen, Bilthoven (2001)) ; Gezondheidsraad 2005 Gezondheidsraad, Elektromagnetische velden: Jaarbericht 2005, Den Haag (2005) (Gezondheidsraad, Elektromagnetische velden: Jaarbericht 2005, Den Haag (2005)) ; KP-EMV 2014 KP-EMV, Kennisbericht 'Hoogspanningslijnen en kinderleukemie' (2014) (KP-EMV, Kennisbericht 'Hoogspanningslijnen en kinderleukemie' (2014)) ; RIVM-website: hoogspanningslijnen). Volgens de Gezondheidsraad zijn er aanwijzingen dat de kans op kinderleukemie mogelijk hoger is voor kinderen die in de buurt van een bovengrondse hoogspanningslijn wonen en daarmee langdurig zijn blootgesteld aan een gemiddelde magneetveldsterkte van 0,3 tot 0,4 microtesla of meer (Gezondheidsraad 2018 Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid deel I: kanker bij kinderen, Den Haag (2018) (Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid deel I: kanker bij kinderen, Den Haag (2018)) ). De Gezondheidsraad concludeert dat niet bewezen is dat magnetische velden de oorzaak zijn van de hogere kans op kinderleukemie, maar dat er wel aanwijzingen zijn voor een oorzakelijk verband. De leukemiegevallen kunnen ook veroorzaakt worden door toeval of door andere tot nog toe onbekende factoren die samenhangen met de aanwezigheid van hoogspanningslijnen (Gezondheidsraad 2018 Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid deel I: kanker bij kinderen, Den Haag (2018) (Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid deel I: kanker bij kinderen, Den Haag (2018)) ). Voorbeelden hiervan zijn metaaldeeltjes die loskomen van de kabels, verfdeeltjes van de masten of het gebruik van bestrijdingsmiddelen om vegetatiegroei onder de lijnen tegen te gaan. Áls wordt aangenomen dat het magneetveld de oorzaak is, dan zou in Nederland als gevolg van wonen bij bovengrondse hoogspanningslijnen maximaal eens per twee jaar een extra geval van kinderleukemie verwacht mogen worden boven op de 270 gevallen die zich tweejaarlijks voordoen (RIVM-website: hoogspanningslijnen; KP-EMV 2014 KP-EMV, Kennisbericht 'Hoogspanningslijnen en kinderleukemie' (2014) (KP-EMV, Kennisbericht 'Hoogspanningslijnen en kinderleukemie' (2014)) ).

Voorzorgsbeleid overheid ten aanzien van hoogspanningslijnen

De Rijksoverheid heeft in 2005 gelet op de maatschappelijke discussie uit voorzorg beleid ontwikkeld en daarin voor een grenswaarde voor het magnetische veld van 0,4 microtesla gekozen. Het voorzorgsbeleid wil zo veel als redelijkerwijs mogelijk is voorkomen "dat er nieuwe situaties ontstaan waarbij kinderen langdurig verblijven in het gebied rond bovengrondse hoogspanningslijnen waarbinnen het jaargemiddelde magneetveld hoger is dan 0,4 microtesla (de magneetveldzone)." Hiermee wil de overheid voorkomen dat het aantal kinderen dat wordt blootgesteld aan deze elektromagnetische velden verder zal toenemen  (Rijksoverheid 2005 Rijksoverheid, Advies met betrekking tot hoogspanningslijnen, Den Haag (2005) (Rijksoverheid, Advies met betrekking tot hoogspanningslijnen, Den Haag (2005)) ; Rijksoverheid 2008 Rijksoverheid, Brief aan gemeenten met verduidelijking advies met betrekking tot hoogspanningslijnen, Den Haag (2008) (Rijksoverheid, Brief aan gemeenten met verduidelijking advies met betrekking tot hoogspanningslijnen, Den Haag (2008)) ) (zie ook: Preventie van elektromagnetische velden: hoogspanningslijnen). Extreem-laagfrequente magnetische velden doen zich behalve in de buurt van hoogspanningslijnen ook voor bij ondergrondse kabels, transformatorhuisjes en bij het gebruik van elektrische apparatuur (Dusseldorp et al. 2009 Dusseldorp, A., Pruppers, M. J. M., Bolte, J. F. B., Franssen, A. E. M., van Kuijeren, N. M., Verkenning van extreem-laagfrequente (ELF) magnetische velden bij verschillende bronnen. Literatuur en metingen, Bilthoven (2009) (Dusseldorp, A., Pruppers, M. J. M., Bolte, J. F. B., Franssen, A. E. M., van Kuijeren, N. M., Verkenning van extreem-laagfrequente (ELF) magnetische velden bij verschillende bronnen. Literatuur en metingen, Bilthoven (2009)) ). Omdat magnetische velden niet tegengehouden worden door bodem of bouwmaterialen, geeft de Gezondheidsraad in overweging om het voorzorgsbeleid uit te breiden naar ondergrondse elektriciteitskabels en andere bronnen van langdurige blootstelling aan magnetische velden uit het elektriciteitsnetwerk, zoals transformatorstations en transformatorhuisjes (Gezondheidsraad 2018 Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid deel I: kanker bij kinderen, Den Haag (2018) (Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid deel I: kanker bij kinderen, Den Haag (2018)) ). Het voorzorgsbeleid voor bovengrondse hoogspanningslijnen wordt in 2018 geëvalueerd en er zal een verkenning worden uitgevoerd naar de verbreding van het voorzorgsbeleid naar andere bronnen van magneetvelden (KP-EMV 2018 KP-EMV, Kabinetsreactie op advies Gezondheidsraad over hoogspanningslijnen en gezondheid (2018) (KP-EMV, Kabinetsreactie op advies Gezondheidsraad over hoogspanningslijnen en gezondheid (2018)) ).

Mogelijk verband met leukemie bij volwassenen

Recent wetenschappelijk onderzoek geeft volgens de Gezondheidsraad een extra argument voor voorzorgbeleid rond hoogspanningslijnen en de aanbevolen uitbreiding daarvan naar onder meer ondergrondse hoogspanningskabels en transformatorstations (Gezondheidsraad 2022 Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid: neurodegeneratieve ziekten. Nr. 2022/13, Den Haag (2022) (Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid: neurodegeneratieve ziekten. Nr. 2022/13, Den Haag (2022)) ; Gezondheidsraad 2022 Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid: kanker bij volwassenen. Nr. 2022/14, Den Haag (2022) (Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid: kanker bij volwassenen. Nr. 2022/14, Den Haag (2022)) ). Er zijn aanwijzingen dat leukemie zich vaker voordoet bij volwassenen die in de buurt van hoogspanningslijnen wonen, net als bij kinderen. Ook op de werkvloer, waar de blootstelling aan magnetische velden hoger kan zijn dan in de woonomgeving, zijn aanwijzingen gevonden voor een verhoogd risico op leukemie en op enkele andere onderzochte vormen van kanker en neurologische aandoeningen (ALS en Alzheimer). Er zijn geen aanwijzingen voor een verhoogd risico op ALS, de ziekte van Alzheimer, de ziekte van Parkinson en multiple sclerose en voor de meeste onderzochte vormen van kanker bij mensen die in de buurt van hoogspanningslijnen wonen (Gezondheidsraad 2022 Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid: neurodegeneratieve ziekten. Nr. 2022/13, Den Haag (2022) (Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid: neurodegeneratieve ziekten. Nr. 2022/13, Den Haag (2022)) ; Gezondheidsraad 2022 Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid: kanker bij volwassenen. Nr. 2022/14, Den Haag (2022) (Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid: kanker bij volwassenen. Nr. 2022/14, Den Haag (2022)) ).

Meer informatie

  • M.J.M. Pruppers (RIVM)
  • G. Kelfkens (RIVM)
  • M. Harbers, red. (RIVM)